شیخ طبرسی

فضل بن حسن طبرسی (۵۴۸-۴۶۸ ق) ملقب به «امین الاسلام»، از علماى بزرگ شیعه و مفسر شهیر قرآن در سده ششم قمرى است. عالمان بزرگی چون قطب راوندی و ابن شهر آشوب از شاگردان او هستند. شیخ طبرسى صاحب آثار گرانقدری است که از آن میان، تفسیر مجمع البیان و إعلام الوری بأعلام الهدی شهرت بیشترى دارند.

ولادت و خاندان

ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی به سال ۴۶۸ قمری (یا ۴۶۹ ق) دیده به جهان گشود و پدرش او را «فضل» نامید. او دوران کودکی و تحصیل خود را در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم علیه‌السلام گذراند.

اصل و منشأ «فضل بن حسن»، «تفرش» بوده و به همین سبب به «طَبرسی» معروف و مشهور گشته است؛ هر چند دلیلی بر ولادت یا اقامت او در آن دیار علم‌خیز در دست نیست. در مقابل، گروهی از شرح حال نویسان طبرسی را اهل طبرستان (مازندران امروز) دانسته‌اند، لیکن وجود دلایلی روشن بر یکی بودن طبرس و تفرش آن ادعاها را مخدوش می‌سازد؛ که می‌توان به برخی از آن‌ها اشاره کرد:

بیهقی (معروف به ابن فندق) که از معاصران طبرسی است، در بیان شرح حال او می‌گوید: «طبرس منزلی است میان قاشان (کاشان) و اصفهان. اصل ایشان از آن بقعت بوده است». همچنین یعقوبی و علامه مجلسی، طبرسی را معرّب تفرشی و منسوب به تفرش از توابع قم می‌دانسته‌اند. این شهر به دلیل نزدیکی‌اش به قم در آغاز ورود اسلام، مذهب تشیع را پذیرفت.

خاندان طبرسى از خاندان‌هاى معروف بین شیعیان است، مثلا پدر او حسن بن فضل، خود از علماى عصر خویش بوده است. فرزند او رضى الدین حسن بن فضل طبرسى نیز چون خورشیدى در آسمان علم و زهد و تقوا مى‌درخشد. او از شاگردان پدر بوده و مؤلف کتب فراوانى از جمله مکارم الأخلاق مى‌باشد. نوه امین الاسلام طبرسى نیز دنباله راه پدر و جد خویش را گرفته و کتابى ارزشمند چون مشکاة الأنوار از او به یادگار مانده است.

تحصیلات و استادان

فضل بن حسن پس از چند سال حضور در مکتب و فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری قرائت قرآن، خود را به منظور تحصیل علوم اسلامی و شرکت در جلسه درس بزرگان دین آماده ساخت. او در فراگیری علومی چون ادبیات عرب، قرائت، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و کلام فوق‌العاده تلاش کرد، بدان حد که در هر یک از آن رشته‌ها صاحب نظر گردید. با وجودی که در مدارس آن عصر، علومی چون حساب، جبر و مقابله رایج نبود و کسی برای فراگیری آن رغبت نمی‌ورزید، او به سوی آن علوم شتافت و از صاحب نظران آن فن به شمار می‌آمد.

اساتید امین الاسلام طبرسی که نقش مهمی در بارور کردن شخصیت علمی و معنوی او داشتند از این قرارند:

• ابوعلی طوسی (فرزند شیخ طوسی)،
• جعفر بن محمد دوریستی،
• عبدالجبار مقری نیشابوری،
• امام موفق الدین حسین واعظ بکرآبادی جرجانی،
• سید محمد قصبی جرجانی،
• عبدالله قشیری،
• ابوالحسن عبیدالله محمد بیهقی،
• سید مهدی حسینی قاینی،
• شمس الاسلام حسن بن بابویه قمی رازی،
• موفق عارف نوقانی،
• تاج القراء کرمانی.

تدریس و شاگردان

امین الاسلام طبرسی حدود ۵۴ سال در مشهد مقدس سکونت داشت و سپس بنابر دعوت بزرگان سبزوار و با توجه به امکانات بسیاری که در آن شهر موجود بود و زمینه تدریس، تألیف و ترویج دین را برای او فراهم می‌ساخت، در سال ۵۲۳ ق. راهی آن دیار گردید. سادات آل زباره ـ که طبرسی با آنان نسبت فامیلی داشت ـ میزبان او بودند و از کمک و همکاری با آن عالم وارسته دریغ ننمودند.

نخستین اقدام شیخ، پذیرش مسئولیت «مدرسه دروازه عراق» بود که با سرپرستی و راهنمایی او، مدرسه به حوزه علمیه وسیع و بااهمیتی مبدل گشت. غنای فرهنگی و علمی این مکان، سبب جذب محصلان بسیاری از دورافتاده‌ترین نقاط ایران گردید و طلبه‌های جوان به عشق رسیدن به کمال و خدمت به مکتب در آن مدرسه مشغول تحصیل شدند و علوم مختلفی چون فقه و تفسیر را از محضر طبرسی فراگرفتند. شاگردان دانشمند و بلندآوازه ذیل ثمره تلاش علمی شیخ است:

• رضی الدین حسن طبرسی (فرزند طبرسی)،
• قطب الدین راوندی،
• محمد بن علی بن شهر آشوب،
• ضیاءالدین فضل الله حسنی راوندی،
• شیخ منتجب الدین قمی،
• شاذان بن جبرئیل قمی،
• عبدالله بن جعفر دوریستی،
• سید شرف شاه حسینی افطسی نیشابوری،
• برهان الدین قزوینی همدانی.

فقاهت شیخ طبرسی

علمای بزرگ و شرح حال نگاران، از طبرسی به عنوان مجتهد و فقیهی بزرگوار یاد کرده‌اند. طبرسی با عنایت به وجود بیش از پانصد آیه قرآن که بر احکام عبادات و معاملات اشارت دارد، به طرح موضوعات فقهی در دو تفسیر کبیر و وسیط خود پرداخته است. او نخست اقوالِ فِرَق مختلف اسلامی را بیان کرده، پس از شرح دیدگاه شیعه، نظر خود را به گونه فتوا اظهار می‌کند. بسیاری از فقهای بزرگ شیعه نظرات او را مورد اشاره قرار داده‌اند که می‌توان به برخی از عناوین دیدگاه‌های فقهی او اشاره کرد:

کبیره بودن تمام گناهان، معنای شرعی تیمم، مستحب بودن استعاذه در نماز و غیر آن، ارکان و واجبات حج و عمره، حکم صورتی که بین دو بینه در موردی تعارض واقع می‌شود، خمس، قبض در رهن، دین مفلس، حکم دیون در صورت فوت بدهکار، شفعه، حکم ربا، جزیه نگرفتن از صابئین، حکم وقف بر کافر، جواز وصیت بر شخص ذمی، صید و ذباحه، رضاع، طلاق خلع و مبارات، مراد از خوف شقاق.

آثار و تألیفات

مصنفات و آثار متعددی از امین الاسلام طبرسی به یادگار مانده است که جملگی از فضل و دانش آن عالم کوشا و اندیشمند توانا حکایت می‌کند. گنجینه آثار او بدین شرح است:

• مجمع البیان فی تفسیر القرآن
• تفسیر جوامع الجامع
• الکافی الشافی: علامه طبرسی پس از تألیف مجمع البیان ـ که به تفسیر کبیر شهرت یافت ـ به تفسیر کشّاف، اثر جار الله زمخشری برخورد و به دلیل جذابیت و هنرنمایی موجود در آن، به تلخیص آن کتاب اهتمام ورزید. او معانی نو و بدیع و الفاظ نیکویی را که در نوع خود بی‌همتا بود از این تفسیر گلچین کرد و آن را در یک جلد تألیف نمود و نام این تفسیر گزیده و مختصر را «الکافی الشافی» نهاد. این کتاب در آثار برخی از شرح حال نویسان به «الوجیز» تعبیر شده است. چون نسبت به مجمع البیان و جوامع الجامع دارای حجم کوچکی بوده است.
• الآداب الدینیه للخزانه المعینیه
• اسرار الإمامه
• إعلام الوری بأعلام الهدی
• تاج الموالید: خلاصه زندگانی چهارده معصوم (علیهم‌السلام)
• الجواهر (جواهر الجمل)
• حقائق الامور
• عدة السفر و عمدة الحضر
• العمده فی اصول الدین و الفرائض و النوافل
• غنیة العابد و منیة الزاهد
• الفائق
• مشکوة الانوار فی الاخبار
• معارج السؤال
• المؤتلف من المختلف بین ائمة السلف
• نثر اللآلی: سخنان درربار امام علی‌ علیه‌السلام
• النور المبین و روایت صحیفه الرضا علیه‌السلام.

در منظر دانشمندان

1. شهید سعید قاضی نورالله شوشتری می گوید: عمدة المفسرین، امین الدین، ثقه الاسلام، ابوعلی فضل بن حسن بن فضل طبرسی، از علماء برجسته تفسیر است.
2. دانشمند بزرگوار، میرمصطفی تفرشی از او نام می برد و می گوید: او از بزرگان طایفه شیعه امامیه است. او تصانیف نیکویی دارد. در سال ۵۲۳ از مشهد رضوی به سبزوار رفت و سال ۵۴۸ به خلد برین رفت.
3. عالم بزرگ میرزا عبدالله تبریزی اصفهانی، ۲۳ صفحه به بیوگرافی او اختصاص داده و می گوید: شیخ شهید امام امین الدین ابوعلی... طبرسی مشهدی، فاضل عالم مفسر، فقیه محدث بزرگوار موثق کامل سترگ، صاحب دو تفسیر مجمع البیان لعلوم القرآن و جوامع الجامع و ... .
4. شیخ حر عاملی گوید: از مولفات طبرسی جوامع الجامع در تفسیر و از روایات او، صحیفه امام رضا علیه السلام است.
5. بیهقی، در کتاب "وشاخ" از او نام برده و گفته: در علم ادبیات عرب، شراره های آن از او می تراود و در علم نحو، سینه او سرشار از آن است.
6. علامه امینی در شهداء الفضیله راجع به مقام علمی اش می‌نویسد: امین الاسلام معروف به شیخ طبرسی پرچمدار علم و آیت هدایت بود. وی از برجسته ترین زعمای دین و پیشوایان مذهب شیعه به شمار می‌آید. تفسیر وی به مجمع البیان به تنهائی کافیست که دریای فضل و تبحر علمی او را بنمایاند، تفسیری که نور حقیقت می‌بارد و پرتوی دانش و بینش وحی الهی می‌تابد کتابی که هیچ کس از آن بی نیاز نتواند بود.
7. فظی، دانشمند نامی مصری اهل تسنن، اینگونه از او یاد می کند: فضل بن حسن... از علمای علم نحو و تفسیر که ساکن بیهق بوده و در آن جا اهل علم به سویش شتافتند و او با دانش سرشار خود به آموزش آنان همت گماشت.

وفات

امام مفسران، امین الاسلام طبرسی پس از حدود هشتاد سال زندگی بابرکت شبانگاه روز نهم ذی الحجه سال ۵۴۸ ق. در شب عید قربان در شهر سبزوار به دیار باقی شتافت. برخی از نویسندگان اسلامی شیخ طبرسی را به عنوان «شهید» یاد کرده‌اند. از این بین برخی گفته اند او به وسیله سم به شهادت رسیده است. در مقابل، گروهی نیز با توجه به همزمان بودن رحلت شیخ با فتنه طائفه وغُز، به شهادت ایشان به دست این گروه شورشی اشاره کرده‌اند.

پیکر پاک علامه طبرسی از سبزوار به مشهد مقدس انتقال یافت و در نزدیکی حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام در محلی به نام قبرستان قتلگاه به خاک سپرده شد. آرامگاه او که در ابتدای خیابان طبرسی واقع شده، از آغاز محل زیارت مؤمنان بوده است و در سال ۱۳۷۰ به موجب طرح توسعه اطراف حرم، به داخل باغ رضوان انتقال داده شد.

پانویس

منابع

• مجموعه گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی نامه "شیخ طبرسی" از محمدباقر پورامینی.
• دانشنامه رشد، بازیابی: ۲۶ بهمن ۱۳۹۲.
• شیخ طبرسی، دایره المعارف طهور.

پیوست ها

• زندگينامه 1
• زندگينامه 2
• زندگينامه 3
• تفسير جوامع الجامع
• مجمع البيان فی تفسير القرآن
• اعلام الوری باعلام الهدی